Rok Nauki dobiegł końca. Napisawszy to, uświadamiam sobie, że jest to zdanie wymagające niezbędnego uzupełnienia; trzeba dodać – dobiegło końca pewne ważne przedsięwzięcie, które przez 50 tygodni prezentowało osiągnięcia i dorobek nauki, wykazując jej znaczenie w życiu nowoczesnego społeczeństwa.

Mówimy więc o końcu „Roku Nauki” tylko z kronikarskiego szacunku dla chronologii tej inicjatywy, bowiem jeżeli czegoś nie powinniśmy robić, to ogłaszać „końca” roku (a właściwie „lat”) nauki, zwłaszcza gdy wkroczyliśmy wraz z wyborem Donalda Trumpa w nowy wiek (jeśli cokolwiek się „skończyło” w roku 2024, to wiek dwudziesty) szczególnie agresywnego wykorzystywania badań do tworzenia nowego podziału świata, w którym dostęp do najnowszych technologii i umiejętność ich wytwarzania wyznaczy różnicę między przyjaciółmi, wrogami i obsługującą ich „służbą” dopuszczaną jedynie do okruchów z pańskiego stołu.

To z jednej strony, a z drugiej – obskuranckie decyzje amerykańskiego prezydenta służące wyłącznie interesom wyborczym i zyskaniu poparcia wielkiego przemysłu wskazują, że polityka potrafi z nauką nie tylko się nie liczyć, ale wręcz głosić tezy z nauką sprzeczne. „Drill, baby, drill”: zmiany klimatyczne są przecież tylko „lewackim” wymysłem; plastikowe rurki są lepsze od papierowych, bo te „wybuchają”, a poza tym rekin i tak zeżre wszystko, co napotka na swojej drodze.

Dlatego nie ogłaszajmy „końca” roku nauki. Ale gdy mówimy o nauce, mamy na myśli (a katowicki Rok Nauki dowiódł tego dobitnie) nie tylko wielkie problemy i wielkie pieniądze niezbędne do ich rozwiązywania.

Ogłoszenie „końca” roku nauki byłoby brakiem szacunku dla pracy wykonanej w ciągu 50 tygodni, w których przedmiotem spotkań (tłumnie uczęszczanych) i konferencji były różne dziedziny zjawisk, jak „zimno” ludzkiego działania i ambicji, jak „podróże kosmiczne” zachowań i afektów, jak „humor” czy „miłość”. Z tak szerokiej panoramy zagadnień wynika, że wszelka nauka to doskonalenie sztuki (tak, sztuki!) uważnego namysłu nad życiem w całym bogactwie jego przejawów. Nauka jest uwagą poświęconą życiu, która sprawia, że nie ma w nim zjawisk nieważnych czy nieciekawych. Mówiąc krótko: nauka sprzeciwia się brakowi uwagi i niechlujnej pospieszności, jaką wykazujemy się (przy walnym udziale mediów społecznościowych) wobec świata.

Dogłębny namysł i cierpliwa niespieszność (postawy trudne, bowiem przeciwstawiające się zatrważającej płytkości, jaka dominuje w internetowym świecie) ustanawiają wspólnotę fizyka i metafizyka, medyka i kulturoznawcy, biologa i filologa. Wszyscy oni, każdy w swej dziedzinie i właściwymi jej metodami, starają się odpowiedzieć na pytanie: jak najlepiej i najmądrzej człowiek winien wpisywać się w świat, współ-pracować ze światem, który przecież nie jest wyłącznie „ludzki” i w żaden sposób do człowieka nie „należy”.

To, że mumpizm (znakomity termin na nowe rządy amerykańskiego big-techu ukuty przez Timothy Snydera) rozpoczął od zapowiedzi bezprawnego zagarnięcia nowych terytoriów i zmian nazewnictwa jako symbolicznego znaku hegemonii, nie jest w żadnej mierze przypadkiem. Trzeba koniecznie umieć to dostrzec, by ustrzec się przed cynizmem polityków.

Dlatego do wspomnianych dwóch elementów postawy naukowej (albo uniwersyteckiej) dodaję następny – konieczność krytycznej obserwacji już wcielanych w życie propozycji nowego urządzenia świata. Nie chodzi o prostą technofobię, ta nie miałaby sensu, lecz o niezbędną krytyczną refleksję wobec znoszącego wszelkie ograniczenia technooptymizmu.

O to, by nie dać sobie wmówić, że daleko idąca ostrożność (mówimy o „ostrożności”, nie o „odrzuceniu”) wobec tego rodzaju przedsięwzięć jak Artificial General Intelligence oznacza „zacofanie” i „wstecznictwo”. Przeciwnie – to obrona powagi ludzkiego myślenia, które dostrzega swoje możliwości, ale także swoje granice.